انتخاب سلطنت عمان به عنوان میانجی در مذاکرات اخیر میان ایران و آمریکا، تصمیمی کلیدی بود که در واقع یک ابتکار عمل از جانب ایران محسوب می‌شود. هدف ایران از این انتخاب، رساندن شروط خود به افکار عمومی و نخبگان سیاست‌مدار کشورهای مختلف بود. ایران با این اقدام نشان داد که فضای تهدید به هیچ وجه نباید حاکم بر مذاکرات باشد و عمان را محلی برای گفت‌وگوهای سازنده می‌داند.
این انتخاب در شرایطی صورت گرفت که دونالد ترامپ، نامه خود به ایران را از طریق امارات متحده عربی تحویل داده بود و تلاش داشت امارات نقش میانجی را ایفا کند. این موضوع سوالاتی را مطرح می‌کند: چرا آمریکا امارات را برای تحویل نامه انتخاب کرد؟ دلایل و اهمیت تغییر مسیر میانجیگری به عمان از سوی ایران چه بوده است؟ سابقه عمان در میانجیگری میان ایران و آمریکا چگونه است و ایفای نقش میانجی برای این کشور چه اهمیتی دارد؟
امارات؛ بازیگری با نفوذ فزاینده و روابط نزدیک با غرب و اسرائیل
امارات متحده عربی طی سال‌های اخیر، به ویژه پس از بهار عربی، نفوذ و بازیگری خود را در مناطق مختلف از لیبی تا یمن و از سوریه تا مصر گسترش داده. این کشور توانسته است خود را از زیر چتر عربستان خارج کرده و به یکی از بازیگران مهم جهان عرب تبدیل شود. با این حال، این جایگاه بدون کمک غرب، به خصوص آمریکا، ممکن نبوده و نمی‌توان برای امارات سیاست‌ورزی کاملا مستقلی قائل شد.
ارتباط ابوظبی با تل‌آویو نیز روزبه‌روز بهتر شده و شاهد برقراری ارتباط رسمی میان دو طرف، سفر رئیس‌جمهور رژیم صهیونیستی به امارات و سفرهای متقابل وزرای دو کشور بوده‌ایم. مبادلات تجاری بیش از 3 میلیارد دلاری میان امارات و اسرائیل نیز موید این ادعاست. با توجه به اینکه امارات فاقد منابع لازم برای تبدیل شدن به یک قدرت منطقه‌ای هم‌سطح ترکیه، ایران و عربستان است، اتحاد خود با غرب و به خصوص آمریکا را حفظ کرده است. با خروج تدریجی آمریکا از منطقه، امارات برای رقابت با قدرت‌های منطقه‌ای به سمت اسرائیل متمایل شد و ارتباطات خود را علنی کرد. برخی تحلیل‌ها امارات را “جعبه پاندورای اسرائیل” در منطقه می‌دانند که هرجا اسرائیل در آن کنشگری داشته، آن کشورها دچار چالش و هرج و مرج شده‌اند.
رابطه امارات با ترامپ نیز رابطه‌ای محکم است. محمد بن زاید قبل از انتخابات 2024 آمریکا با ترامپ دیدار کرد. پس از انتخاب ترامپ نیز طحنون بن زاید، که قدرت اصلی اقتصادی ابوظبی و طراح بخشی از نظام امنیتی امارات است، به آمریکا سفر کرد و پس از دیدار با ترامپ و چهره‌های امنیتی و اقتصادی، اعلام کرد که امارات به اندازه 1400 میلیارد دلار در بخش‌های مختلف در طول دهه آینده در آمریکا سرمایه‌گذاری خواهد کرد؛ مساله‌ای که مورد پسند ترامپ است.
لذا، ترامپ سعی کرد به جای عمان که مایل نبود پیام‌های تهدید واشنگتن را به تهران برساند و در طوفان الاقصی نیز مواضع تقریباً نزدیک به محور مقاومت اتخاذ کرده بود، امارات را به جای نقش سنتی عمان انتخاب کند. این انتخاب مورد پذیرش اسرائیل و لابی آن در آمریکا نیز قرار می‌گرفت.
چرا عمان؛ کشوری با دکترین ریشه‌دار میانجیگری
در مقابل، انتخاب عمان توسط ایران ریشه در ویژگی‌ها و دکترین سیاست خارجی این کشور دارد. یوسف بن علوی، وزیر امور خارجه سابق عمان، در خاطرات خود می‌گوید که سلطنت عمان هیچ‌وقت حامل پیام تهدید آمریکا به ایران نبوده است. وی نقل می‌کند که سلطان قابوس، پادشاه فقید عمان، در ماجرای تماس کلینتون با وی، اعلام کرده بود که اگر نامه حاوی تهدید است، عمان مایل به انتقال آن به تهران نیست؛ مساله‌ای که رئیس‌جمهور وقت ایران، خاتمی نیز آن را تایید کرده است.
دلایل رویکرد عمان به میانجیگری در ساختار و تاریخ این کشور ریشه دارد:
- انزوای جغرافیایی: عمان در شبه جزیره عرب دچار انزوای جغرافیایی است و بخش اعظم مرزهای آن در صحرای ربع‌الخالی محاط است.
- انزوای مذهبی: اکثریت مطلق جمعیت عمان را اباضیان تشکیل می‌دهند که وهابیت آن‌ها را تکفیر می‌کند.
- ادعای تمدنی: عمانی‌ها در طول تاریخ نخواسته‌اند زیر نفوذ حجاز، نجد و سایر نقاط جهان عرب قرار بگیرند.
- فقر منابع طبیعی: این کشور فاقد منابع طبیعی در حد سایر کشورهای حاشیه خلیج فارس است و نمی‌توان آن را کشوری ثروتمند دانست.
همه این مولفه‌ها سبب شد که سلطان قابوس از سال 1970 دکترین واسطه‌گری و میانجیگری را برای افزایش جایگاه عمان در روابط بین‌الملل انتخاب کند. این دکترین ریشه در روحیه عمانی و آموزه‌های اباضی نیز دارد. امروز سلطنت عمان به نوعی «دوست همه» است و عمانی‌ها برای رسیدن به این جایگاه، دهه‌ها ممارست کرده و سعی در کسب اعتماد همه کشورها داشته‌اند.
عمان؛ میانجی قابل اعتماد ایران
جمهوری اسلامی ایران به جای امارات، سلطنت عمان را به عنوان واسطه انتخاب کرد. دلایل این انتخاب متعدد است:
- عدم پذیرش حمل پیام تهدید: عمان حدس می‌زد که نامه واشنگتن حاوی تهدید و یک بازی امنیتی است و از حمل آن به تهران سر باز زد.
- اهمیت نتایج به نفع صلح و ثبات: در سوابق میانجیگری عمان، برای آن‌ها مهم بوده که نتایج به نفع صلح و ثبات منطقه و مورد رضایت ایران قرار بگیرد.
- سوابق موفق میانجیگری: عمان در موارد متعددی از جمله آزادی ملوان‌های انگلیسی و سربازان آمریکایی، برجام، آزادی جاسوس‌های غربی، و انتقال منابع ایرانی موفق به میانجیگری شده است.
- کنار کشیدن در صورت عدم صداقت طرف غربی: عمانی‌ها زمانی که احساس کنند طرف غربی صادق نیست، بلافاصله کنار می‌کشند و اعتبار خود را در تهران خراب نمی‌کنند.
سازوکار میانجیگری عمان؛ خنثی، بی‌طرف و محرمانه
دکترین میانجیگری یکی از اصول سیاست خارجی عمان است و این کشور حاضر است برای آن هزینه نیز بدهد. عمان در این موارد خنثی عمل می‌کند و در پی منافع خود نیست. این کشور برای تحقق دکترین خود، در بسیاری از مسائل منطقه که مستقیما ربطی به منافعش ندارد، بی‌طرف باقی می‌ماند. این امر مستلزم عدم پیگیری نفوذ در کشورهای دیگر، عدم تقویت رسانه‌ها به شیوه برخی همسایگان، و فاصله گرفتن از حاشیه رسانه‌ای است.
مسقط محیطی امن برای همه بازیگران فراهم آورده است. برای مثال، به فرزندان قذافی پناه دادند (به شرط عدم فعالیت سیاسی)، انصارالله در آنجا دفتر دارد، و گروه‌های فلسطینی می‌توانند در امنیت باشند. با وجود ارتباط خاص عمان با اسرائیل در دوران سلطان قابوس، این کشور اجازه نداد مسقط محلی برای توطئه آن‌ها علیه کشورهای منطقه باشد. همچنین، عمان به آمریکا و انگلیس اجازه نداده است که از خاک، آب یا حریم هوایی این کشور علیه یمن عملیات کنند. این مثال‌ها نشان می‌دهد که عمان تا چه اندازه برای دکترین میانجیگری خود اهمیت قائل است.
دیپلماسی سری؛ ویژگی کلیدی میانجیگری عمان
یکی از اصول اصلی دکترین میانجیگری عمان، دیپلماسی سری (Secret Diplomacy) است. خاطرات سیاست‌مداران ایرانی، غربی و عربی نشان می‌دهد که عمان تا چه حد اجازه درز اخبار مذاکرات پشت پرده و شنود آن را نمی‌داده است. در دور اخیر مذاکرات نیز، تا زمانی که ترامپ آن را علنی اعلام نکرد، کسی از آن خبر نداشت. برخی تحلیل‌گران معتقدند حتی نتانیاهو نیز مطلع نبوده و از شنیدن خبر شوکه شده است.
در این دور مذاکرات نیز اثبات شد که مسقط محیطی امن و پاک برای دو طرف فراهم می‌کند. مذاکرات در منزل وزیر خارجه عمان انجام شد و به رسانه‌ها اجازه نزدیک شدن به محل مذاکره داده نشد. خود عمانی‌ها نیز هیچ‌گاه در مورد مذاکرات اظهار نظر نکرده و اطلاعاتی به رسانه‌ها ندادند.
عمان امکان شنود را به هیچ کس نمی‌دهد. نفوذ اسرائیل در میان سیاست‌مداران عمانی کم است و آن‌ها از لحاظ سخت‌افزاری نیز امکان شنود را به هیچ کس از جمله اسرائیل، امارات، عربستان و کشورهای اروپایی و آسیایی نمی‌دهند. یوسف بن علوی در خاطرات خود به تلاش کشورهای منطقه برای اطلاع از مفاد برجام از طریق او و ناکامی آن‌ها اشاره می‌کند، زیرا عمانی‌ها اطلاعاتی به کسی نمی‌دادند. در این دور مذاکرات که غیرمستقیم بودن آن اهمیت داشت، عمانی‌ها آنقدر مراقب بودند که حتی یک عکس هم از محل مذاکرات منتشر نشد و حتی محل مذاکرات نیز توسط آن‌ها اعلام نشد تا اینکه اطلاعات جزئی توسط هیئت‌های دو طرف درز کرد.
آینده نقش‌آفرینی عمان و شروط ایران
انتخاب عمان توسط ایران تاکیدی بود بر اینکه مساله منطقه‌ای به هیچ وجه نباید مورد مذاکره قرار بگیرد؛ چرا که اساسا انصارالله در خود مسقط فعال است. مواضع رهبری انقلاب و تشریح دکتر لاریجانی نیز نشان داد که به غیر از مساله هسته‌ای، گفت‌وگوی دیگری در عمان انجام نخواهد شد.
عمان نیز برای اقناع آمریکا از ظرفیت دیپلماتیک خود استفاده کرده و سعی می‌کند که دو طرف را به هم نزدیک کند. مساله‌ای که شاید در ابوظبی اتفاق نمی‌افتاد و ممکن بود منافع اسرائیل و حتی خود امارات مانع بسیاری از دستاوردهای رضایت‌بخش این مذاکرات باشد.