یک سال پس از فاجعه‌ای که جان بیش از هزار زائر را گرفت، که اکثر آنها نتوانسته بودند مجوزهای حج گران‌قیمت را تهیه کنند، مقامات سعودی با بهانه حج اقدامات سرکوبگرانه خود را تشدید کرده‌اند. به جای پاسخگو کردن مسئولان سهل‌انگاری که مسبب این فاجعه انسانی شدند، عربستان سعودی در موسم حج ۲۰۲۵ هواپیماهای بدون سرنشین (درون) را مستقر کرده و عملیات‌های گسترده پلیسی و یورش‌های خانگی را انجام می‌دهد. این اقدامات به گونه‌ای است که انگار مقامات با مجرمان در حال مبارزه هستند، نه با مؤمنانی که راه‌های رسیدن به خانه خدا بر روی آنها تنگ شده است.
کمپین «بدون مجوز حج ممنوع» و دلایل سفر غیررسمی
مقامات محمد بن سلمان یک کمپین تبلیغاتی پر سر و صدا با شعار «لا حج بدون تصريح» (بدون مجوز حج ممنوع) به راه انداخته‌اند و «مردان دین» را برای این منظور بسیج کرده‌اند که این شعار را همچون یک قانون الهی نازل‌شده جلوه داده‌اند. این در حالی است که آنها دلایل ریشه‌ای که هزاران نفر را به چالش کشیدن این محدودیت‌های سخت سوق می‌دهد، نادیده می‌گیرند. در شرایطی که مقامات از استثمار آژانس‌های مسافرتی و افزایش هزینه‌های حج رسمی که مانع انجام رکن پنجم اسلام برای فقرا می‌شود چشم‌پوشی می‌کنند، برای کسانی که جرأت کرده‌اند به مکه مکرمه برسند، چوبه‌های دار رسانه‌ای برپا می‌کنند.
فاجعه حج گذشته و پیامدهای آن
فاجعه سال گذشته پرده از بهای این بی‌توجهی برداشت؛ جایی که ۱۳۰۱ نفر در گرمای طاقت‌فرسای ۵۱.۸ درجه سانتی‌گراد جان باختند. ۸۳ درصد از این افراد از «غیرمجازها» بودند که از ابتدایی‌ترین امکانات حفاظت و مراقبت‌های بهداشتی که انتظار می‌رود دولت مسئول خدمت‌رسانی به حرمین شریفین فراهم کند، محروم ماندند. این آمار وحشتناک تنها اعداد نیستند، بلکه گواهی‌های خاموشی بر رنج انسانی هستند که اگر اراده واقعی برای تسهیل انجام مناسک برای همه مسلمانان وجود داشت، قابل پیشگیری بود.
اولویت‌های مقامات سعودی
کنترل و سود اقتصادی: یکی از برگزارکنندگان حج چهره دیگر این سیاست‌ها را آشکار می‌کند و تأکید دارد که اولویت اصلی مقامات سعودی نه سلامت زائران و نه تسهیل حج آنهاست، بلکه جلوگیری از کسانی است که نتوانسته‌اند شروط مالی ظالمانه را برآورده کنند یا از سیستم سهمیه‌بندی تحقیرآمیز عبور کرده‌اند. حج که فرض بر این است که حق هر مسلمان توانمندی است، به دلیل این سیاست‌ها به کالایی تبدیل شده که تابع قوانین بازار سیاه و رانت‌خواری است. این وضعیت بسیاری را وادار می‌کند تا به دنبال راه‌های جایگزین و غیررسمی باشند که در آنها خودشان تنها بار مخاطرات و شرایط سخت مسیر را به دوش می‌کشند.
استفاده از تکنولوژی و ارعاب: اکنون مقامات سعودی به جای استفاده از جدیدترین فن‌آوری‌ها، مانند هواپیماهای درون، در خدمت‌رسانی به مؤمنان و فراهم کردن امکانات راحتی و امنیت برای آنها، از آن برای تعقیب مؤمنان استفاده می‌کنند. نیروهای امنیتی به خانه‌ها یورش می‌برند و ساکنان را می‌ترسانند، همانطور که یک شاهد از مکه مکرمه روایت می‌کند، گویی هدف ایجاد رعب و وحشت در دل کسانی است که جرأت کرده‌اند به حج بدون اجازه فکر کنند.
تعقیب و رصد با درون: پس از انتشار ویدئوهایی در سال گذشته که نحوه یورش به محل سکونت برخی از زائران (به ویژه مصری‌ها) را به بهانه جستجوی «تحت تعقیب‌ها» نشان می‌داد، مقامات سعودی امسال خودشان تعقیب خود توسط یک هواپیمای درون را برای یک خودرو که زائرانی فاقد آنچه مجوز حج نامیده می‌شود را حمل می‌کرد، منتشر می‌کنند. این اقدام به گونه‌ای است که انگار آنها مجرمان تحت تعقیب هستند. ویدئویی منتشر شده توسط «جريدة وتد» نشان می‌دهد که هواپیماهای درون پیشرفته بر فراز آسمان مکه مکرمه برای تعقیب متخلفان قوانین حج در چارچوب کمپین (لا حج بلا تصريح) پرواز می‌کنند. این هواپیماها قادر به رصد تمام وسایل نقلیه‌ای هستند که تلاش می‌کنند از مسیرهای غیرمعمول وارد شوند؛ اقدامی پیشگیرانه برای دستگیری متخلفان.
تناقض در سیاست‌ها و ایجاد تله: این بحران به ویژه پس از آن تشدید شد که عربستان سعودی شروع به ترویج گردشگری و تجارت و تسهیل ورود تعداد زیادی با ویزاهای مختلف کرد و سپس محدودیت‌های خودسرانه‌ای را بر کسانی که مایل به حج بودند اعمال نمود. این سیاست به گونه‌ای است که انگار مردم را در فخ (تله) می‌اندازند و سپس آنها را به خاطر آن مجازات می‌کنند. امروز عربستان سعودی به نتایج سیاست‌های اشتباه خود با محدود کردن ویزاهای بیشتر و ممنوعیت ورود شهروندان کشورهای کامل پاسخ می‌دهد. دکتر عمر کریم اشاره می‌کند که این اقدامات سرکوبگرانه جدید فراتر از صرف بازدارندگی رفته و به حد جرم‌انگاری رسیده است. او تأکید می‌کند که به محض ورود زائران به سرزمین حرمین شریفین، جلوگیری از رسیدن آنها به مکه، حتی با وجود تمام این اقدامات امنیتی شدید، تقریباً غیرممکن می‌شود.
مکه به مثابه پادگان نظامی و مجازات‌ها: اکنون مکه مکرمه به پادگان نظامی تبدیل شده است، جایی که ورود به آن فقط برای کسانی که مجوز کار یا اقامت دارند مجاز است، در حالی که ساکنان مجبور به قاچاق خانواده‌های خود از ترس بازداشت و اخراج هستند. حتی عمره‌گزاران که برای انجام فریضه عمره آمده‌اند، قبل از موسم حج ملزم به ترک شهر می‌شوند، گویی مقامات در تلاشند مقدس‌ترین نقطه زمین را به منطقه‌ای ممنوعه برای کسانی که «مدارک لازم» را ندارند تبدیل کنند. این سیاست‌های سخت‌گیرانه با مجازات‌های مالی سنگین و سال‌ها ممنوعیت ورود به اوج خود می‌رسد که بر هر کسی که هنگام تلاش برای انجام فریضه حج بدون مجوز دستگیر شود و بر هر کسی که به او کمک یا پناه دهد اعمال می‌شود.
ادعاهای مقامات و واقعیت محرومیت: علی‌رغم ادعاهای مسئولان مبنی بر اینکه این اقدامات «نتیجه داده است» و تعداد زائران در مکه کاهش یافته است، این کاهش به بهای محروم کردن هزاران مسلمان از حق معنوی خود و مخدوش کردن تصویر فریضه حج و تبدیل آن به یک بار امنیتی، مالی و روانی حاصل شده است.
تهدید واقعی
تغییر اقلیم و بی‌توجهی مقامات: بدین ترتیب، مقامات سعودی اصرار خود را بر نادیده گرفتن خطر واقعی که زائران را تهدید می‌کند، یعنی تشدید بحران آب و هوا و افزایش بی‌سابقه دما، که گزارش‌های علمی نیز آن را تأیید کرده‌اند، نشان می‌دهند. به جای آمادگی برای مواجهه با این چالش‌های واقعی و فراهم کردن زیرساخت‌های لازم برای محافظت از زائران در برابر گرمای کشنده، مقامات مشغول تعقیب فقرا هستند. آنها فراموش کرده‌اند که موسم حج به زودی به دلیل شرایط آب و هوایی سختی که دانشمندان سال‌ها پیش هشدار داده بودند، به یک کابوس واقعی تبدیل خواهد شد.
انتقادات و محکومیت‌ها پس از فاجعه ۲۰۲۴: در پی موسم حج تراژیک سال ۲۰۲۴ که شاهد مرگ تعداد زیادی از زائران در نتیجه شرایط آب و هوایی سخت و سوءمدیریت بود، صداهای انتقاد از مقامات سعودی افزایش یافت. ناظران مطلع به یک ناکامی آشکار در مدیریت این رویداد دینی بزرگ اشاره کردند که در افزایش بی‌سابقه آمار قربانیان نمود یافت. در همین زمینه، محکومیت‌هایی از سوی نهادهای مختلف صادر شد، از جمله پارلمان حجازی، که مقامات سعودی را به سهل‌انگاری عمدی و مسبب مستقیم مرگ زائران متهم کرد و این را ادامه رویکرد «مجرمانه» آنها در برخورد با شعائر دینی دانست. بیانیه تأکید کرد که مقامات حرمت دین و احساسات مسلمانان را رعایت نکردند، بلکه به دنبال مانع‌تراشی در راه خدا و مسجدالحرام بودند و حتی تا حد کفر در حرم پیش رفتند از طریق توانمندسازی مظاهر جنگ علیه هویت امت، ورود صهیونیست‌ها و ملحدان و انتشار مکان‌هایی برای تمهید بغاء (تسهیل عمل منافی عفت). بیانیه همچنین به شدت از بدترین خدمات در سطح جهان که به زائران ارائه شد و قدردانی مصنوعی از آن و نادیده گرفتن درخواست‌های مسلمانان برای دست کشیدن از سیاسی کردن حج انتقاد کرد.
انتقادات منطقه‌ای: از سوی دیگر، نهادهای نیابتی عراقی از برخورد سیاسی نفرت‌انگیز عربستان سعودی با زائران عراقی، ابراز انزجار کردند و نسبت به پیامدهای این امر بر روابط دو کشور هشدار دادند. در جبهه‌ای دیگر، یکی از رهبران انصارالله یمن نظام سعودی را به کوتاهی و سهل‌انگاری بزرگ در مدیریت حج متهم کرد. وی تأکید کرد که مقامات از زائران به لحاظ مالی سوءاستفاده می‌کنند در حالی که از ارائه خدمات اساسی به آنها چشم‌پوشی می‌کنند. او از توجه مقامات به حفلات مجون و خلاعة به قیمت نادیده گرفتن رسیدگی به زائران انتقاد کرد و در صلاحیت آنها برای نظارت بر این فریضه مقدس شک و تردید وارد کرد. وی دلیل این امر را تابعیت عربستان از نفوذ آمریکا و تمایل آن به ابراز دوستی با دشمن اسرائیلی دانست.
حقوق بشر و آزادی بیان در حج: علاوه بر این، سازمان‌های حقوق بشری عملکرد مقامات سعودی و سوءمدیریت حج را محکوم کردند و به ویژه به منع سر دادن هرگونه شعار حمایت از آرمان فلسطین تحت بهانه «منع شعارهای سیاسی» اشاره داشتند. یک رصدخانه متخصص در نقض‌های حج و عمره معتقد است که تمرکز مقامات بر سرکوب هرگونه مظهر سیاسی‌سازی به بهای فراهم نکردن خدمات پزشکی اساسی برای زائران تمام شده است. این سهل‌انگاری منجر به فاجعه حج شد. این رصدخانه به تناقض آشکار بین سخت‌گیری در منع شعارها و سهل‌انگاری در تأمین آمبولانس‌ها و خدمات پزشکی اشاره کرد و این را نمایانگر چهره واقعی مقامات دانست که بیشتر به کنترل اهمیت می‌دهند تا به سلامت زائران.
در همین زمینه، سازمان‌های حقوق بشری دیگر تأکید کردند که امنیت نظام سعودی بر امنیت و سلامت زائران اولویت دارد. هدف از اقدامات امنیتی گسترده ارعاب بازدیدکنندگان و جلوگیری از ابراز هرگونه همبستگی با فلسطین است. گزارش‌های حقوق بشری نشان می‌دهد که ادعاهای عربستان سعودی مبنی بر موفقیت‌آمیز بودن حج و تأمین امنیت زائران با واقعیت نقض‌های گسترده در تناقض است. این نقض‌ها شامل بازداشت‌های خودسرانه افراد بر اساس زمینه‌های سیاسی، فکری یا عقیدتی می‌شود که بر حق افراد در انجام این فریضه دینی با آزادی و امنیت تأثیر گذاشته است. این سازمان‌ها هشدار دادند که عدم شفافیت و امکان بازداشت در بدو ورود، حتی با وجود ویزا، ترس مسلمانان را از انجام شعائر دینی خود به دلیل ترس از مزاجی بودن مقامات سعودی و سرکوب مخالفان، فعالان و روزنامه‌نگاران افزایش می‌دهد.
منبع: مرآة الجزيرة
ترجمه و بازنویسی: تیم تحریریه یمن‌الاسلام