عربستان سعودی، با مساحتی بالغ بر ۲,۲۴۰,۰۰۰ کیلومتر مربع، یکی از بزرگترین کشورهای خاورمیانه است که در بخش جنوب غربی قاره آسیا واقع شده است. این کشور به عنوان مرکز شبه‌جزیره عربستان شناخته می‌شود و از لحاظ جغرافیایی و سیاسی جایگاه ویژه‌ای در منطقه دارد. موقعیت جغرافیایی آن بین عرض‌های جغرافیایی ۱۶ تا ۳۲ درجه شمالی و طول‌های ۳۴ تا ۵۶ درجه شرقی قرار دارد. عربستان از لحاظ مرزهای زمینی، از شمال با کشورهای اردن و عراق، از جنوب با یمن و عمان، از شرق با کشورهای کویت، بحرین، قطر، امارات متحده عربی، و از غرب با دریای سرخ هم‌مرز است.
مرزها و تقسیمات جغرافیایی
عربستان سعودی با کشورهای مختلف مرزهای طولانی دارد که مجموعاً ۴۵۳۲ کیلومتر است. این مرزها با کشورهایی چون عراق (۸۰۸ کیلومتر)، اردن (۷۴۲ کیلومتر)، کویت (۲۲ کیلومتر)، عمان (۶۷۶ کیلومتر)، قطر (۴۰ کیلومتر)، امارات متحده عربی (۵۸۶ کیلومتر) و یمن (۱۴۵۸ کیلومتر) مشترک است. موقعیت استراتژیک این کشور از آنجا اهمیت بیشتری پیدا می‌کند که از یک سو به دریای سرخ و از سوی دیگر به خلیج فارس نزدیک است.
تقسیمات جغرافیایی عربستان سعودی
عربستان سعودی از لحاظ جغرافیایی به چند منطقه اصلی تقسیم می‌شود که هر کدام ویژگی‌های خاص خود را دارند:
۱. جبال سروات (مناطق کوهستانی غربی): در این ناحیه، کوهستان‌هایی با ارتفاعات بالا و دره‌های عمیق قرار دارند. این کوه‌ها در مرز با یمن و بخش‌هایی از استان عسیر امتداد دارند. این مناطق پوشش گیاهی بیشتری دارند و به دلیل ارتفاعات، آب و هوای معتدل‌تری دارند. بنادر مهمی چون جده در نزدیکی این نواحی قرار دارند که به عنوان دروازه تجاری کشور عمل می‌کنند.
2. نجد: منطقه نجد که در مرکز عربستان قرار دارد، بیشتر شامل دشت‌ها و فلات‌های وسیع است. این منطقه به دلیل کمبود بارش‌ها و شرایط بیابانی، ویژگی‌های جغرافیایی خشکی دارد. نجد یکی از مراکز اصلی کشور از لحاظ سیاسی و فرهنگی است و شهر ریاض، پایتخت عربستان، در این ناحیه قرار دارد.
3. احسا (منطقه شرقی): این منطقه که به عنوان یک منطقه نیمه‌بیابانی شناخته می‌شود، به ویژه به خاطر منابع آب زیرزمینی و مزارع نخل و همچنین ذخایر نفتی‌اش شهرت دارد. نواحی شرقی عربستان یکی از مراکز بزرگ صنعت نفت کشور هستند و شهرهایی مانند الدمام و الخبر در این ناحیه قرار دارند.
4. صحراهای شن‌زار: مهم‌ترین بخش این مناطق شامل سه بیابان بزرگ عربستان است:
* صحرای نفوذ: این بیابان در شمال کشور واقع شده و با طوفان‌های شن و گرمای شدید شناخته می‌شود.
* صحرای دهنا: این صحرا در مرکز عربستان قرار دارد و بیشتر به عنوان یک منطقه بیابانی با تپه‌های شنی عظیم شناخته می‌شود.
* ربع الخالی (Rub’ al Khali): بزرگ‌ترین بیابان شنی جهان که در جنوب عربستان و در مرز با یمن و عمان قرار دارد. این بیابان حدود ۵۶۰,۰۰۰ کیلومتر مربع وسعت دارد و به عنوان یک منطقه غیرمسکونی با دمای شدید و شرایط سخت زیستی شناخته می‌شود.
ویژگی‌های طبیعی و ناهمواری‌ها
عربستان به لحاظ طبیعی و جغرافیایی دارای ناهمواری‌های مختلفی است که به طور کلی می‌توان آنها را به دسته‌های مختلف تقسیم کرد:
1. منطقه حجاز و عسیر: این ناحیه در غرب عربستان واقع شده و به خاطر کوه‌های مرتفع و پوشش گیاهی نسبتاً غنی‌اش شناخته می‌شود. در این منطقه، کوه‌های سروات قرار دارند که ارتفاعات آن به بیش از ۳,۰۰۰ متر می‌رسد. از این ناحیه، بنادر مهمی چون جده و جیزان قرار دارند که به عنوان دروازه‌های تجاری کشور به شمار می‌روند.
2. منطقه نجد: این منطقه، بیشتر شامل دشت‌های وسیع و فلات‌های سنگی است که پوشش گیاهی کمی دارند و بیشتر با بیابان‌ها شناخته می‌شوند. در این ناحیه، ارتفاعات و دره‌های کوچک به چشم می‌خورد که بخش‌هایی از زندگی مردم را تحت تأثیر قرار داده است.
3. صحراهای شمالی و جنوبی: این نواحی که از نظر جغرافیایی بیابانی هستند، به دلیل شرایط سخت و کمبود منابع آب، زندگی در آنها دشوار است. در جنوب کشور، بیابان ربع الخالی یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های جغرافیایی این منطقه است که بیش از ۵۶۰,۰۰۰ کیلومتر مربع مساحت دارد.
آب و هوا و ویژگی‌های اقلیمی
آب و هوای عربستان سعودی به طور کلی خشک و گرم است. تابستان‌ها، دما در بسیاری از مناطق کشور می‌تواند به بالای ۴۵ درجه سانتی‌گراد برسد، در حالی که در مناطق ساحلی و جنوبی، رطوبت هوا نیز بالاست. بارش باران در این کشور معمولاً کم است و بیشتر در نواحی کوهستانی غربی کشور مانند عسیر و حجاز بارندگی‌هایی در حدود ۱۰۰ تا ۴۰۰ میلی‌متر در سال مشاهده می‌شود. در سایر نواحی، بارش‌ها به شدت کاهش می‌یابد. در زمستان، دما در برخی مناطق مانند ریاض و مناطق داخلی، می‌تواند به زیر صفر درجه سانتی‌گراد برسد.
پایتخت و اهمیت سیاسی
پایتخت عربستان سعودی، ریاض، در منطقه نجد و در بخش مرکزی کشور قرار دارد. ریاض نه تنها به عنوان پایتخت سیاسی و اقتصادی کشور اهمیت دارد، بلکه به دلیل موقعیت استراتژیک خود در قلب شبه‌جزیره عربستان، مرکز اقتصادی و تجاری کشور به شمار می‌رود. این شهر به عنوان یکی از بزرگ‌ترین و پیشرفته‌ترین شهرهای عربی و اسلامی شناخته می‌شود و محل استقرار بسیاری از نهادهای دولتی و اقتصادی عربستان است.
اهمیت استراتژیک عربستان
عربستان سعودی به عنوان یکی از بزرگ‌ترین کشورهای تولیدکننده نفت جهان، دارای نقش برجسته‌ای در سیاست‌های انرژی جهانی است. این کشور با دارا بودن ذخایر نفتی عظیم، روزانه حدود ۱۲ میلیون بشکه نفت تولید می‌کند و می‌تواند در مواقع لزوم تولید خود را به ۱۶ میلیون بشکه در روز افزایش دهد. این ویژگی، عربستان را به یکی از بازیگران اصلی در سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) تبدیل کرده است.
علاوه بر این، موقعیت جغرافیایی عربستان در منطقه خلیج فارس، که یکی از مهم‌ترین مناطق نفت‌خیز جهان است، این کشور را به یک قدرت استراتژیک در عرصه جهانی تبدیل کرده است. عبور نفت از تنگه هرمز و باب‌المندب به دریای سرخ و خلیج عدن، که به عنوان یکی از مسیرهای اصلی تجارت جهانی شناخته می‌شود، از دیگر دلایل اهمیت جغرافیایی عربستان سعودی است.
چالش‌های مرزی و اختلافات سیاسی
عربستان سعودی با برخی از کشورهای همسایه خود، از جمله یمن، قطر و عمان، اختلافات مرزی و سیاسی دارد. برای مثال:
• اختلافات با یمن: خطوط مرزی با یمن هنوز به طور کامل مشخص نشده‌اند و مذاکرات در این خصوص ادامه دارد. به ویژه پس از جنگ یمن، تنش‌ها در این منطقه افزایش یافته است.
• اختلافات با قطر: عربستان و قطر در زمینه‌های مختلف به ویژه در مورد مرزهای آبی و تقسیم منابع طبیعی و همچنین مسائل سیاسی، اختلافاتی دارند.
• اختلافات با عمان: اختلافات مربوط به مرزهای جنوب شرقی عربستان با عمان، که منجر به تنش‌های سیاسی شده است.
منبع: کتاب سبز عربستان سعودی، رقیه السادات عظیمی