خاندان آلثانی که از قرن نوزدهم میلادی بر قطر حکمرانی میکنند، هسته اصلی ساختار قدرت در این کشور را تشکیل میدهند. شیخ حمد بن خلیفه آلثانی، امیر پیشین قطر، علاوه بر ریاست دولت، فرمانده کل نیروهای مسلح و نماینده کشور در نهادهای بینالمللی بود.
وی در سال ۱۹۵۲ در دوحه متولد شد و تحصیلات ابتدایی و متوسطه خود را در قطر به پایان رساند. سپس وارد آکادمی نظامی سلطنتی سندهرست بریتانیا شد و در سال ۱۹۷۱ فارغالتحصیل گردید. پس از بازگشت به قطر، با درجه سرهنگ دومی به نیروی هوایی پیوست و فرماندهی اولین هنگ سیار قطر را بر عهده گرفت. این یگان امروزه به نام هنگ سیار حمد شناخته میشود.
وی بهتدریج به درجه سرلشکری و فرمانده کل قوا ارتقا یافت و در سال ۱۹۹۵ با کنار گذاشتن پدرش، بهعنوان امیر جدید قطر قدرت را در دست گرفت. دوره حاکمیت او با اصلاحات مهمی در ساختار سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کشور همراه بود.
در ۲۵ ژوئن ۲۰۱۳، شیخ حمد بن خلیفه آلثانی، امیر وقت قطر، طی یک سخنرانی تلویزیونی رسمی از قدرت کنارهگیری کرد و رهبری کشور را به پسرش، شیخ تمیم بن حمد آلثانی، واگذار نمود. وی این اقدام را گامی آگاهانه در راستای واگذاری مسئولیت به نسل جوان توصیف کرد. این در حالی بود که نزدیک به دو دهه پیش، خود شیخ حمد نیز با کنار گذاشتن پدرش، شیخ خلیفه، به قدرت رسیده بود.
شیخ تمیم پیش از بهدستگیری قدرت، مناصب متعددی در ساختار سیاسی و اقتصادی قطر در اختیار داشت؛ از جمله ریاست صندوق سرمایهگذاری ملی قطر که در سال ۲۰۰۵ برای کاهش وابستگی اقتصاد کشور به درآمدهای نفتی و تنوعبخشی به منابع اقتصادی تأسیس شده بود. برآوردها نشان میدهد که این صندوق در زمان تأسیس حدود ۶۰ میلیارد دلار سرمایه در اختیار داشت.
یکی از ابتکارات مهم شیخ تمیم، تدوین و اجرای «برنامه امنیت غذایی ملی» بود. وی با درک محدودیتهای ساختاری کشورهای عربی حوزه خلیج فارس در تأمین مواد غذایی – که تنها قادر به تولید ۱۰ تا ۱۵ درصد نیاز خود هستند – راهبردی بلندمدت برای تقویت تولید داخلی در این حوزه تدوین کرد.
شیخ تمیم بن حمد در سال ۱۹۸۰ متولد شد و در سال ۱۹۹۸ از آکادمی نظامی سلطنتی سندهرست بریتانیا فارغالتحصیل شد. در سال ۲۰۰۳، به عنوان ولیعهد قطر منصوب شد. او پیش از امارت، علاوه بر ولیعهدی، مسئولیتهایی چون ریاست کمیته المپیک ملی قطر، نایبرئیسی شورای عالی آموزش و فرماندهی نیروهای مسلح را نیز بر عهده داشت.
نقش موزه بنت ناصر در ساخت قدرت و توسعه اجتماعی
شیخه موزه بنت ناصر، همسر شیخ حمد و مادر امیر فعلی قطر، یکی از چهرههای تأثیرگذار در عرصه سیاسی، فرهنگی و اجتماعی کشور به شمار میآید. او نخستین زن از خاندان سلطنتی قطر بود که بهطور رسمی مسئولیتهای حکومتی را عهدهدار شد و بهویژه در حوزههای آموزش، بهداشت، خانواده، و حقوق زنان نقش فعالی ایفا کرد.
از جمله مهمترین مناصب و فعالیتهای او میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
۱ـ تأسیس و ریاست «بنیاد قطر برای آموزش، علم و توسعه اجتماعی» (1995)
۲ـ عضویت در «گروه گفتوگوی تمدنها» (۲۰۰۵)
۳ـ ریاست شورای مرکز طب و تحقیقات پزشکی قطر
۴ـ ریاست «مؤسسه عربی برای دموکراسی» (تأسیس ۲۰۰۷)
۵ـ نماینده ویژه یونسکو در امور آموزش
۶ـ نایبرئیس شورای عالی آموزش
۷ـ رئیس شورای عالی خانواده قطر
موزه با تأکید بر اهمیت آموزش، زمینهساز سرمایهگذاری کلان قطر در توسعه علمی شد. این سیاست منجر به تأسیس شهرک آموزشی قطر در نزدیکی دوحه، با وسعتی حدود ۱۰ کیلومتر مربع گردید. شماری از معتبرترین دانشگاههای جهان، از جمله دانشگاه ویرجینیا، کالج پزشکی ویل کورنل، و مؤسسه رند، در این منطقه شعبههایی دایر کردند.
علاوه بر آن، تلاشهای او در حوزه زنان موجب ارتقای موقعیت اجتماعی زنان قطری، ایجاد تشکلهای غیردولتی، و فراهم شدن بستر مشارکت آنان در فرآیندهای سیاسی از جمله انتخابات مجلس گردید.
فرآیند تعیین ولیعهد
پس از تثبیت قدرت توسط شیخ حمد، انتخاب ولیعهد یکی از چالشبرانگیزترین تصمیمات سیاسی او بود. وی با عبرتگیری از تجربه شخصی خود و با نگرانی از تکرار سناریوی کنار گذاشتن از قدرت، مدتها برای انتخاب جانشین خود صبر کرد. در این میان، شیخه موزه نقش کلیدی در شکلدهی مسیر جانشینی برای پسرانش ایفا نمود.
کودتای نافرجام سال ۱۹۹۶ – که در حمایت از شیخ خلیفه، امیر پیشین، طراحی شده بود – زمینه را برای حذف برخی رقبا و تثبیت موقعیت فرزندان موزه فراهم کرد. در جریان این کودتا، برخی از فرزندان شیخ حمد مشارکت داشتند؛ از جمله شیخ مشعل، فرزند ارشد، که به دلیل نقش در کودتا از تمامی مسئولیتها برکنار و تحت بازداشت خانگی قرار گرفت.
شیخ فهد، پسر دوم، نیز بهدلیل گرایشهای افراطی مذهبی از فرماندهی نیروهای زرهی ارتش کنار گذاشته شد. این شرایط موجب شد تا شیخ جاسم، فرزند بزرگ موزه، در اکتبر ۱۹۹۶ بهعنوان ولیعهد معرفی شود. پس از این انتصاب، شیخه موزه سفری به ایالات متحده انجام داد که بهباور برخی تحلیلگران، در راستای جلب حمایت بینالمللی از جایگاه ولیعهدی پسرش صورت گرفت.
سفر شیخه موزه بنت ناصر به ایالات متحده آمریکا، اقدامی سنجیده برای جلب حمایتهای بینالمللی و تضمین انتقال قدرت به فرزندانش، بهویژه شیخ تمیم، تلقی میشود. او با درک فضای رقابتی درون خاندان سلطنتی آلثانی، از جمله تمایلات شیخ عبدالله بن خلیفه (عموی فرزندانش) برای جانشینی امیر، تلاش کرد مسیر جانشینی را برای پسران خود هموار کند. در نهایت، در سال ۲۰۰۳، امیر قطر ولیعهدی را از شیخ جاسم سلب و به شیخ تمیم واگذار کرد؛ تصمیمی که در متن درگیریهای درونی خاندان و با حمایت آشکار موزه بنت ناصر اتخاذ شد. این تحولات سرانجام منجر به نشستن شیخ تمیم بر مسند امارت قطر شد.