اقتصاد عربستان سعودی به طور سنتی رانتیر و وابسته به نفت بوده است. در دهههای ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰، درآمدهای هنگفت حاصل از صادرات نفت، رونق بیسابقهای را برای این کشور به ارمغان آورد و عربستان را از یک کشور توسعهنیافته به یک کشور مدرن تبدیل کرد. با سرمایهگذاریهای گسترده و استخدام بیشمار کارگر خارجی، این کشور به یکی از بالاترینها در زمینه درآمد سرانه و تولید ناخالص داخلی (GDP) در جهان (به جز غرب) تبدیل شد. توسعه اقتصادی بلندمدت سعودی از طریق مجموعهای از برنامههای پنجساله هدایت شده است. دو برنامه پنجساله اول (۱۹۷۱-۱۹۷۵ و ۱۹۷۶-۱۹۸۰) زیرساختهای اساسی در حمل و نقل و ارتباطات کشور ایجاد کردند. برنامههای بعدی شامل افزایش تولید مواد غذایی داخلی، بهبود آموزش، آموزش حرفهای و خدمات بهداشتی، و بهبود بیشتر مسیرهای ارتباطی بین مناطق مختلف کشور با هدف تنوع بخشیدن به اقتصاد بود. اما این رونق اقتصادی بدون هزینه نبود.
با رکود قیمت جهانی نفت در دهه ۱۹۹۰، سیاست دولت برای تشویق ایجاد خانواده گستردهتر منجر به افزایش قابل توجه جمعیت شد. تولید ناخالص داخلی سرانه کاهش یافت و نیروی کار جوان و تحصیلکرده این پادشاهی برای نخستین بار با نرخ بالای بیکاری مواجه شد. با این وجود، با افزایش مجدد بهای نفت، این روندها معکوس شد. افزون بر این، برنامههای پنجساله با هدف افزایش سهم بنگاههای خصوصی در اقتصاد، به منظور کاهش وابستگی به صادرات نفت و ایجاد شغل طراحی شدند.
با اجرای چشمانداز ۲۰۳۰، عربستان سعودی در حال تغییرات عمدهای در ساختار اقتصادی و اجتماعی خود است. این برنامه استراتژیک بلندمدت به ویژه بر کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی و ایجاد تنوع در اقتصاد تأکید دارد. عربستان سعودی، به عنوان یکی از بزرگترین اقتصادهای خاورمیانه، تلاش میکند تا از یک اقتصاد تکمحصولی به اقتصادی چندبعدی و پایدار تبدیل شود.
۱. تحلیل کلی اقتصاد عربستان سعودی
عربستان سعودی در سال ۲۰۲۳ تولید ناخالص داخلی معادل ۱.۱ تریلیون دلار را ثبت کرده است. این کشور تحت هدایت چشمانداز ۲۰۳۰ در حال گذر از یک تحول ساختاری و اقتصادی بزرگ است که هدف آن کاهش وابستگی به نفت و تقویت سایر بخشها است. در حال حاضر، این کشور به عنوان یکی از صادرکنندگان اصلی نفت جهان، بیش از ۱۵٪ از تولید نفت جهانی را تأمین میکند.
۱.۱. صادرات
عربستان سعودی بزرگترین صادرکننده نفت خام در جهان است و در سال ۲۰۲۳، کل صادرات این کشور به مبلغ ۳۱۱ میلیارد دلار رسید. از این میزان، ۷۵٪ به نفت و پتروشیمیها اختصاص داشت. در همین راستا، صادرات غیرنفتی نیز رشد چشمگیری داشته و به ۲۵٪ از کل صادرات کشور رسیده است که شامل محصولاتی نظیر مواد شیمیایی، پلاستیک، آلومینیوم و محصولات کشاورزی میشود. شرکای صادراتی اصلی عربستان شامل چین (۶۵ میلیارد دلار)، هند (۳۴ میلیارد دلار)، ژاپن (۲۸ میلیارد دلار) و کره جنوبی (۲۲ میلیارد دلار) هستند. این کشور در حال گسترش سرمایهگذاری در پروژههای انرژیهای تجدیدپذیر همچون انرژی خورشیدی و بادی است که به توسعه بخشهای غیرنفتی کمک میکند.
۲. واردات
عربستان سعودی برای تأمین نیازهای مصرفی و صنعتی خود، به واردات کالاهای متنوع از کشورهای مختلف نیاز دارد. در سال ۲۰۲۳، کل واردات این کشور به مبلغ ۱۸۳ میلیارد دلار رسید که عمدتاً شامل ماشینآلات و الکترونیک (۲۳٪)، وسایل نقلیه (۱۵٪)، داروها (۹٪) و فلزات (۷٪) میشود. این واردات به حمایت از توسعه صنایع داخلی و فراهم کردن زیرساختهای اقتصادی کمک میکند. شرکای اصلی واردات عربستان شامل چین (۳۸ میلیارد دلار)، ایالات متحده (۲۱ میلیارد دلار)، امارات متحده عربی (۱۸ میلیارد دلار) و آلمان (۱۲ میلیارد دلار) هستند. واردات این کالاها موجب تقویت زیرساختها، افزایش رقابتپذیری و تنوعبخشی به اقتصاد کشور میشود.
۳. نقاط قوت و مزیتهای اقتصادی عربستان سعودی
• منابع انرژی: عربستان سعودی دارای ۱۷٪ از ذخایر نفت جهان است و به عنوان کشوری پیشرو در تصمیمگیریهای اوپک+، نقش تعیینکنندهای در قیمتگذاری جهانی نفت دارد. ذخایر نفتی این کشور معادل ۲۶۷ میلیارد بشکه برآورد میشود.
• پروژههای زیرساختی و نوآوری: پروژههای بزرگ همچون «نئوم» (شهر آیندهنگر) با سرمایهگذاری ۵۰۰ میلیارد دلار، تغییرات چشمگیری در ساختار اقتصادی عربستان ایجاد خواهد کرد. این پروژهها عربستان را به یکی از مراکز اقتصادی، فناوری و گردشگری جهانی تبدیل میکند.
• صندوق سرمایهگذاری دولتی (PIF): صندوق PIF که دارای داراییهایی بالغ بر ۹۰۰ میلیارد دلار است، در صنایع مختلفی همچون فناوری، ورزش، گردشگری و زیرساختها سرمایهگذاری میکند. این صندوق به عنوان یک موتور محرکه اقتصادی در مسیر توسعه پایدار عربستان عمل میکند.
• موقعیت جغرافیایی استراتژیک: موقعیت عربستان در تقاطع آسیا، اروپا و آفریقا، به این کشور این امکان را میدهد که به عنوان یک هاب لجستیکی و تجاری میان این سه قاره عمل کند.
۴. چالشها و تهدیدات اقتصادی عربستان سعودی
• وابستگی به نفت: یکی از بزرگترین چالشها برای عربستان، وابستگی شدید این کشور به درآمدهای نفتی است. بیش از ۴۰٪ از تولید ناخالص داخلی و ۷۵٪ از صادرات کشور به نفت وابسته است. این وابستگی عربستان را در برابر نوسانات قیمت نفت آسیبپذیر میکند.
• بیکاری و چالشهای اجتماعی: بیکاری جوانان یکی از معضلات بزرگ عربستان است. بیش از ۳۰٪ از جمعیت سعودیها زیر ۳۰ سال سن دارند و این موضوع باعث فشار بر بازار کار و نیاز به ایجاد فرصتهای شغلی جدید میشود.
• کمبود منابع آبی: عربستان سعودی با چالش بزرگی در تأمین منابع آبی روبهرو است و حدود ۶۰٪ از تأمین آب خود را از طریق شیرینسازی انرژیبر تأمین میکند. این مسئله علاوه بر فشار اقتصادی، چالشهای زیستمحیطی را نیز به همراه دارد.
• رقابت منطقهای: رقابت با کشورهای منطقهای مانند امارات و قطر، به ویژه در بخشهای گردشگری و خدمات مالی، برای عربستان سعودی چالشهایی ایجاد کرده است که نیازمند استراتژیهای خاص برای حفظ برتری در این حوزههاست.
۵. چشمانداز ۲۰۳۰ و تحولات اخیر
• رشد اقتصادی غیرنفتی: در سهماهه اول سال ۲۰۲۴، رشد تولید ناخالص داخلی غیرنفتی عربستان به ۵.۷٪ رسید که نشاندهنده موفقیت این کشور در تنوعبخشی به اقتصاد است. در مقابل، رشد تولید ناخالص داخلی نفتی تنها ۱.۳٪ بود که تأکید بر اهمیت کاهش وابستگی به نفت دارد.
• سرمایهگذاری مستقیم خارجی (FDI): سرمایهگذاری خارجی در سال ۲۰۲۳ به ۱۹ میلیارد دلار رسید که نسبت به سال قبل ۱۶٪ رشد داشته است. این افزایش ناشی از اصلاحات اقتصادی و بهبود محیط کسبوکار است.
• افزایش مشارکت زنان در نیروی کار: اصلاحات اجتماعی به افزایش مشارکت زنان در نیروی کار منجر شده است. میزان مشارکت زنان از ۱۹٪ در سال ۲۰۱۶ به ۳۵٪ در سال ۲۰۲۴ افزایش یافته که نشاندهنده تحولات اجتماعی در راستای تحقق اهداف چشمانداز ۲۰۳۰ است.
۶. نتیجه گیری:
چشمانداز ۲۰۳۰ عربستان سعودی به عنوان یک برنامه جامع و بلندمدت، موجب تحولات عمیق در ساختار اقتصادی، اجتماعی و سیاسی این کشور شده است. این تحولات به ویژه در جهت کاهش وابستگی به نفت و تقویت بخشهای غیرنفتی اقتصاد در حال وقوع است. در حالی که چالشهایی نظیر وابستگی به نفت، بیکاری و رقابتهای منطقهای همچنان پابرجا هستند، پیشرفتهای چشمگیر در زمینههای اقتصادی، اجتماعی و پروژههای زیرساختی، نویدبخش آیندهای روشن و پایدار برای عربستان است. این کشور با سرمایهگذاریهای بزرگ در بخشهای مختلف و اصلاحات ساختاری در حال حرکت به سمت تبدیل شدن به یکی از قدرتهای اقتصادی جهانی است.
منبع: شش قدرت برتر معاصر جهان اسلام، دکتر سید سلمان صفوی
05
دسامبر
2025